TBMM΄nin 4 Aralık 2003 tarihli oturumunda kabul edilen ve 19 Aralık 2003΄te dönemin Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer tarafından onaylanan 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, 20 Aralık΄ta da Resmi Gazete΄de yayımlanarak yürürlüğe girmişti.

Reform niteliğinde düzenlemeler

Yurt içi ve yurt dışı kaynaklardan temin olunan petrolün doğrudan veya işlenerek güvenli ve ekonomik olarak rekabet ortamı içerisinde kullanıcılara sunumuna ilişkin piyasa faaliyetlerinin şeffaf, eşitlikçi ve istikrarlı biçimde sürdürülmesi için yönlendirme, gözetim ve denetim faaliyetlerinin düzenlenmesini sağlamayı amaçlayan Kanun΄la sektörde reform niteliğinde düzenlemeler yapıldı.

Sektörün düzenlenmesi görevi, 2001 yılında kurulan Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu΄na verilirken, ulusal marker uygulaması, tam rekabete dayalı serbest piyasa sistemi, lisans uygulamaları, akaryakıt ithalatının lisans sahiplerine tamamen serbest bırakılması gibi uygulamalar sektörün gündemine girdi. Ulusal marker uygulaması 1 Ocak 2007, lisans uygulaması 20 Mart 2005 tarihinde işlerlik kazanırken, piyasa faaliyetlerine ilişkin fiyatların, en yakın erişilebilir dünya serbest piyasa oluşumunun dikkate alınarak belirlenmesi hükmü 1 Ocak 2005 tarihi itibariyle yürürlüğe girdi.

Beş kez değişti

Petrol Piyasası Kanunu, yürürlükte bulunduğu beş yıllık süreçte beş kez değişikliğe uğradı. Kanun΄daki ilk değişiklik, Geçici 2. Madde΄de özelleştirme kapsamındaki kuruluşlarda uygulanan personel ücretlerine ilişkin değişiklikti. Bu değişiklik TBMM΄de 3 Temmuz 2005΄te kabul edildi. Petrol Piyasası Kanunu΄ndaki ikinci değişiklik 27 Nisan 2006΄da yapıldı. Sınır kapılarında ÖTV΄den muaf akaryakıt satan istasyonların kar marjının, yüzde 8΄le sınırlanmasını öngören değişiklik 1 Haziran 2006 itibariyle uygulanmaya başlandı. 25 Ocak 2007΄de yapılan üçüncü değişiklikle ise akaryakıt kaçakçılığı ile ilgili yeni maddeler eklendi. 13 Şubat 2007 tarihli Resmi Gazete΄de yayımlanan değişiklikle, kaçak akaryakıtın tanımı yapılırken, gerekli seviyede ulusal marker içermeyen yakıtın kaçak akaryakıt sayılacağı hükme bağlandı. Söz konusu Kanun değişikliği ile dağıtıcı lisansı sahiplerinin, bayilerinde kaçak petrol satışının yapılmasını önleyen teknolojik yöntemleri de içeren bir denetim sistemi kurması ve uygulaması da öngörülürken, kaçak akaryakıtın tasfiyesi, cezalandırılması, ihbar mekanizması, ihbar edinin ödüllendirilmesi gibi hususlar karara bağlandı.

2008΄de iki değişiklik

Petrol Piyasası Kanunu΄nda 2008 yılında iki değişiklik birden yapıldı. 23 Ocak 2008΄de TBMM΄de kabul edilen değişiklikle idari para cezaları yeniden belirlenirken, 9 Temmuz΄da kabul edilen bir başka değişiklikle de karayoluyla yapılan taşıma işlemlerinde taşıma lisansı uygulaması kaldırıldı.

Petrol Piyasası Kanunu kapsamında getirilen en büyük yeniliklerden birisi lisans uygulamasıydı. Kanunla birlikte, rafineri, dağıtım, bayilik, depolama, madeni yağ üretimi, iletim, işleme, taşıma, ihrakiye teslimi ve serbest tüketici faaliyetleri için EPDK΄dan lisans alınması zorunlu kılındı. Lisans işlemlerini düzenleyen Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği, EPDK tarafından 17 Haziran 2004΄te yayınlandı. Kanun yayınladığı tarihte faaliyette olup da lisans alması gereken firmalara, 6 ay yani 20 Aralık 2004΄e kadar süre verildi. Bu süre daha sonra EPDK tarafından 3 ay daha uzatılarak, 20 Mart 2005΄e ertelendi.

Binlerce lisans verildi

Petrol piyasasında lisans işlemlerini düzenleyen Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği, 20 kez değişikliğe uğradı. Yönetmelik΄te, 2004΄te iki kez, 2005΄te beş kez, 2006΄da altı kez,2007΄de üç kez ve 2008΄de de dört kez değişiklik yapıldı. Petrol Piyasası Lisans Yönetmeliği kapsamında piyasada halen 12 bin 289 istasyonlu bayi lisansı, 2 bin 539 istasyonsuz bayi lisansı, 104 taşıma lisansı, 47 dağıtıcı lisansı, 80 depolama lisansı, 208 madeni yağ lisansı, 59 serbest kullanıcı lisansı, 56 ihrakiye teslimi lisansı, 16 iletim lisansı, 5 rafinerici lisansı ve 59 işleme lisansı bulunuyor. Ayrıca bugüne kadar 3 bin 208 istasyonlu bayi, bin 416 istasyonsuz bayi, 110 taşıma, 15 dağıtıcı, 25 depolama, 63 madeni yağ, 140 serbest kullanıcı, 16 ihrakiye teslimi ve 11 işleme lisansı iptal edildi. Karayoluyla taşıma lisansı uygulamasının kaldırılmasıyla da binlerce taşıma lisansı kendiliğinden iptal oldu.

EPDK΄nın piyasa faaliyetlerini düzenlemek ve denetlemek, Petrol Piyasası Kanunu΄na işlerlik kazandırmak amacıyla yayınladığı onlarca ikincil mevzuat bulunuyor. Kanun΄un yürürlüğe girmesinin hemen ardından ikincil mevzuat çalışmalarına başlayan EPDK, piyasa gereklerine ve Kanun΄da yapılan değişikliklere göre, ikincil mevzuatı, sık sık ekleme ve değişikliklerle yaparak güncelliyor.

Kanun neler getirdi?

Yürürlük ve yürütme dahil 30 madde, 4 ek madde ve 4 tane de geçici maddeden oluşan 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu, reform niteliğindeki bir çok yeni uygulamayı petrol sektörüne getirdi. Bu yeni uygulamalardan bazıları şöyle:

Lisans Uygulaması

Kanun΄un tanımlar bölümünde, "Bu Kanuna göre gerçek ve tüzel kişilere piyasada faaliyet gösterebilmeleri için Kurul tarafından izin verildiğini gösterir belge" şeklinde tarif edilen lisans uygulaması kapsamında binlerce gerçek ve tüzel kişiye lisans verilirken özellikle uygulamanın ilk dönemlerinde büyük sıkıntılar yaşandı. EPDK aşırı bir yoğunluk yaşarken, verilen sürenin sona ermesinin ardından yapılan denetimlerde binlerce bayiye lisanssız faaliyet gösterdikleri, neredeyse tüm dağıtım şirketlerine de bu bayilere ikmal yaptıkları gerekçesiyle milyonlarca YTL΄lik cezalar kesildi. Halen kesilen idari para cezalarının büyük çoğunluğu yargı aşamasında bulunuyor.

Ulusal Marker

Akaryakıta rafineri çıkışında veya gümrük girişinde eklenecek katkı şeklinde tarif edilen ulusal marker uygulaması, birkaç kez iptal edilen ihalelerin de içinde yer aldığı uzun bir hazırlık sürecinin ardından 1 Ocak 2007 itibariyle uygulanmaya başlandı. TÜBİTAK tarafından üretilen markerin hem nakli hem de ürüne enjekte edilme işlemleri ilk dönemlerde dağıtım şirketleri için büyük sorunlara yol açtı. Marker΄in teknik özelliklerinin zamana ve hava koşullarına göre değişiklik gösterdiği, dolayısıyla ölçümlerde zaman zaman doğru sonuçların alınamayacağına ilişkin eleştiriler oldu. Halen sektör gündeminin üst sıralarında bulunan ulusal marker uygulamasının hassasiyeti, "marker seviyesinin yeterli olmadığı yakıt, kaçak akaryakıttır" tanımlamasıyla daha da arttı. Çünkü her hangi bir nedenle marker seviyesinin eksik çıkması durumunda şirketin üst yönetimi dahil konunun tüm taraflarının hapis cezası dahi almaları yasayla hükme bağlandı. EPDK 2009 yılında markere DNA ekleneceğini ve böylece güvenliğin daha arttırılacağını açıkladı.

Projeksiyon-Bildirim

Petrol Piyasası Kanunu΄nun getirdiği yeniliklerden birisi de bildirim uygulamaları. Bu kapsamda petrol piyasasında faaliyet gösteren firmalara, oluşuma bağlı bildirimler ve dönemsel bildirimler başlığı altında EPDK΄ya çeşitli bildirimlerde bulunulması zorunluluğu getirildi. Rafinerici, dağıtıcı ve ihrakiye teslimi lisansı sahiplerinin her yıl şubat ayında vermek zorunda oldukları yıllık pazarlama projeksiyonu, serbest kullanıcı hariç tüm lisans sahiplerinin her yıl mayıs ayında yaptıkları katılma payı bildirimi, rafinerilerin her yıl mayıs ayında yaptıkları stok ve gelir bildirimi, rafinerici ve dağıtıcı lisansı sahiplerinin her üç ayda bir yapmak zorunda oldukları Akaryakıt Pazarlama Projeksiyonu Gerçekleşme Bildirimi, dönemsel bildirimlerden bazıları.

Serbest kullanıcılar hariç tüm lisans sahiplerinin yapmak zorunda oldukları Faaliyete Başlama Bildirimi, Faaliyeti Bırakma Bildirimi, rafinerici, dağıtıcı ve ihrakiye teslim lisansı sahiplerinin yapmak zorunda oldukları akaryakıt ithalat-ihracat bildirimi, bildirime tabi tarifelerde tarife değişikliği bildirimi gibi bildirimler ise oluşuma bağlı bildirimlerden bazıları.

60 bin ton

Dağıtım şirketi kurma kriterlerinin kanun öncesine göre nispeten daha az olduğu yeni dönemde, dağıtıcı lisansı sahipleri için yıllık 60 bin ton beyaz ürün satış projeksiyonu sunma zorunluluğu getirildi. Kanun΄un 9. maddesinde dağıtıcıların, lisans başvurularında asgarî yıllık 60.000 ton beyaz ürün (benzin, motorin) dağıtım projeksiyonunu Kurum΄a vermek zorunda oldukları vurgulandı. Ayrıca Lisans Yönetmeliği΄nde de dağıtıcıların lisans başvurularında yıllık beyaz ürün pazarlama projeksiyonunun 60 bin ton olması şart koşuldu. Yine aynı yönetmeliğin, lisans iptallerini düzenleyen 17. maddesinde bu şartı yerine getiremeyen şirketlerin lisanslarının iptal "edilebileceği" gibi muğlak bir ifade yer alırken, daha sonra yapılan değişiklikle bu şarta uyulmadığı taktirde lisansın iptal edileceği daha net bir ifadeyle belirtildi. Aynı değişiklikle bu şartın lisansın ilk yılında aranmayacağı da hükme bağlandı.

Serbest piyasa

Petrol Piyasası Kanunu öncesi otomatik fiyatlandırma mekanizması ile belirlenen fiyatlar, Petrol Piyasası Kanunu uyarınca 1 Ocak 2005΄ten itibaren rafinerici ve dağıtıcı lisansı sahipleri tarafından en yakın erişilebilir dünya serbest piyasa oluşumu dikkate alınarak, tavan fiyat şeklinde serbestçe belirlenmeye başlandı. Ancak kanunda, petrol piyasasında faaliyetleri veya rekabeti engelleme, bozma veya kısıtlama amacını taşıyan veya bu etkiyi doğuran veya doğurabilecek nitelikte anlaşma veya eylemlerin piyasa düzenini bozucu etkiler oluşturması halinde EPDK΄ya fiyatlara müdahale yetkisi verildi.

Serbest Kullanıcı

Petrol Piyasası Kanunu ile birlikte Serbest Kullanıcı kavramı da petrol piyasasına girdi. Kalorifer yakıtı, fuel-oil ve motorinde yıllık tüketimi, 5 bin tonun altında olmayacak şekilde Kurum tarafından belirlenecek olan yıllık tüketim miktarının altındaki kullanıcılara dağıtıcıların kendi işlettikleri akaryakıt bayileri üzerinden satış yapamayacakları hükme bağlandı. Yani serbest kullanıcı limiti bir anlamda 5 bin ton olarak belirlendi. Halen 59 serbest kullanıcı lisansı sahibi bulunuyor.

İthalat serbestisi

Petrol Piyasası Kanunu ile birlikte dağıtım şirketlerinin ürün ithalatı da tamamen serbest bırakıldı. Daha önce, toplam satışların yüzde 60΄ının yurtiçi rafinerilerden temin edilmesi yönündeki hüküm kaldırıldı.

Ulusal Stok

Petrol Piyasası Kanunu΄nun 16. maddesinde uyarınca, her yıl bir önceki yılın günlük ortalama kullanımının içindeki net ithalatın en az 90 doksan günlük miktarının petrol stoğu olarak tutulması hükme bağlanıyor. Bunun 20 günlük kısmının; rafineri, akaryakıt ve LPG dağıtıcı lisansı sahipleri tarafından, ikmal ettikleri miktarın en az 20 katını stokta bulundurmak şartıyla karşılanması aynı maddede öngörülüyor. Ancak geri kalan kısmın nasıl tutulacağı, maliyetinin nasıl karşılanacağı, depolama kapasitesinin yeterli olup olmayacağı v.b. konularda halen soru işaretleri bulunurken, EPDK 2006 yılında ulusal stok şartını yerini getirmedikleri gerekçesiyle 47 şirkete idari para cezası verdi, iki şirketin lisansını iptal etti. Ulusal Stok Ajansı kurulmasına ilişkin yasa tasarısı ise halen askıda bekliyor.

İdari Para Cezaları

Petrol Piyasası Kanunu΄na aykırı durumlarda uygulanacak idari para cezaları da Kanun΄da yer aldı. Buna göre piyasa oyuncularına 2008 yılı için bin YTL ile 600 bin YTL arasında idari para cezası uygulanırken, ceza miktarlarının bayiler için beşte bir oranında olacağı ve ceza uygulanan bir fiilin iki takvim yılı geçmeden aynı kişi tarafından tekrarı halinde, cezaların iki kat olarak uygulanacağı yine Kanun΄da hükme bağlandı.
Ayrıca,

• Akaryakıt istasyonları arasında mesafe sınırlaması,
• Dağıtıcıların başka   dağıtıcıların bayilerine dağıtım yapamayacakları,
• Bayilerin başka bayilere yeniden satış amaçlı satış yapamayacakları,
• Dağıtıcıların kendi işlettiği istasyonlar aracılığı ile yaptığı satışın, toplam yurt içi pazar payının yüzde 15΄inden fazla olamayacağı,
• Bir istasyonun her hangi bir dağıtım şirketinin bayisi olmadan faaliyet gösteremeyeceği,
• Dağıtıcıların yurt içi pazar payının, toplam yurt içi pazarın yüzde 45΄ini geçemeyeceği
• Dağıtıcılar arası akaryakıt ticaretinin EPDK΄nın iznine bağlı olduğu, Kanun΄da belirtilen hükümlerden bazıları.