09:56 | 12.Mart.2022

Son aylarda kurların da etkisiyle aşırı artan ve hemen her üründe önemli maliyet unsuru olan akaryakıtta herkesin kafası karışık.

Vatandaşlardan haklı olarak bizlere de yoğun soru geliyor. Bu kapsamda akaryakıt fiyatlarındaki aşırı oynaklıkla ilgili merak edilen sorulara cevaplar verelim istedim.

Biliyorsunuz önceki gün mazota 2,25 kuruş, benzine 79 kuruş bir zam bekleniyordu. Ancak gece saatlerinde bu zam iptal edildi.

Herkesin kafasında kim iptal etti, ya da nasıl iptal oldu? Sorusu oluştu.

Bu soru aynı zamanda kafalarda şöyle bir şartlanmışlığı da getirdi:

“Bundan sonra gelecek yüksek miktarlı artışlar da istenilirse iptal edilebilir.”

Önce şunu belirtelim. Benzin fiyatları da motorin fiyatları da her ülkede farklı uygulanır. Genel kural, yoksul ülkelerde daha düşük fiyatlarla, daha zengin ülkelerde daha yüksek fiyatlarla satılması üzerine kurgulanmıştır. Bunun tek istisnası ABD’dir. Orada benzin ve dizel fiyatları ekonomik olarak gelişmiş bir ülke olduğu halde daha düşüktür. Çünkü ABD, düşük yakıt fiyatını çeşitli vergi ve benzin için sübvansiyonlar yoluyla sağlamaktadır. Dolayısıyla ülkeler farklı vergiler uyguladıkları için akaryakıt fiyatları ülkeden ülkeye farklılık gösteriyor.

Dolar kuru, brent varil fiyatı ve Genova’daki fiyatlar ne kadar etkili?

Türkiye ile birlikte dünyanın birçok ülkesinde akaryakıt fiyatları belirlenirken İtalya’nın Genova kentinde oluşan ‘Genova Petrol Borsası’ndaki fiyatlardan yola çıkılır. Genova’da mazot ve benzin olarak bilinen ‘Beyaz ürünler’in fiyatları belirlenir. Bir de Brent Petrol vardır bu da Londra’da ICE borsasında işlem görür. O işlenmemiş ham petroldür. Dolayısıyla akaryakıt fiyatları belirlenirken, Genova’daki fiyat ve ülkedeki dolar kuru baz alınır. Ancak, Genova fiyatları ile dolar kuru fiyatın belirlenmesinde duruma göre daha baskın olabiliyor.

Yani duyurusu yapılan fiyat, rafinerilerin çıkış fiyatı Genova’daki fiyatlar esas alınarak uygulanır. Bu fiyata çeşitli kalemlerle her bir dağıtım şirketi kendi eklemelerini yapar ve pompa fiyatını belirleyip kendi bayilerine iletir. Her bir şirket rafineri çıkış fiyatına göre küçük farklarla fiyatını tayin ediyor.

Fiyatlar ne zaman belirleniyor? Ne zaman uygulamaya geçiyor?

Fiyatların belirlenmesinde kullanılan dolar kuru Merkez Bankası’nın öğlenden sonra saat 15.30’da ilan ettiği döviz kuruyla o günün akşamı saat 22.00’de Genova’da oluşan fiyattan yola çıkılarak yapılan maliyet ile hesaplanıyor. Çıkan bu maliyete göre oluşan fiyat ise ancak ertesi gün gece yarısından itibaren uygulamaya konuluyor. Yani geçtiğimiz günlerde iptal edilen zamla ilgili veriler 8 Mart Salı günü 15.00’da Merkez Bankası’nın kuru ile gece 22.00’de Genova’daki kapanış fiyatı sonrası oluşmuştu ve kesinleşmişti. Bu kesinliğe göre de o gün yani ayın 9 unda dağıtım firmaları rafinerilerden aldıkları kesinleşmiş fiyat listelerine kendi farklarını da ekleyip bayilerine zamlı fiyat bilgisini de geçmişti yani normal işleyişte bu fiyatlar 9 Mart gece yarısından sonra yani 10 Mart tarihinde geçerli olacaktı.

Akaryakıt fiyatlarını en başta TÜPRAŞ ve SOCAR açıklıyor. Bunu dağıtım şirketlerine gönderiyor. Bir de istasyon sahiplerinin kurduğu Enerji Petrol Gaz İkmal İstasyonları İşveren Sendikası (EPGİS) duyuruyor.  Fiyatlar bir formül üzerinden belirlendiği için EPGİS de bu formülle rafineriler tarafından kesinleşmiş olana göre zam mı, indirim mi şeklinde ilan ediyor.

Fiyatlar neden düşüyor, neden yükseliyor?

Akaryakıtta fiyatların düşmesinde ve yükselmesinde yurtdışı gelişmeler önemli rol oynarken, ayrıca içerideki kurların aşırı yükselmesi de etkili oluyor. Örneğin son günlerde yurtdışı piyasalardaki artışlarda Rusya-Ukrayna arasındaki işgal etken oldu. Rusya bilindiği üzere ciddi bir petrol üreticisi ve ihracatçısı. Öyle ki yıllık bütçesini petrol ve gazdan elde edeceği gelirlere göre kurguluyor. Ukrayna’yı işgali üzerine ABD, ambargo uygulamaya başladı ve en başta da petrol ürünlerine uygulama getirdi. Rusya’dan petrol ithalini yasakladı. Bu karar ile petrol ürünleri hızla yükselmeye başladı.

Rusya’nın dışarıya petrol ürünü satışını önlemek isterken Rusya bütçesini zarara uğratmayı hedefliyor. Ancak dünya genelinde Rusya’nın yaratacağı açığı ise kapatacak bir dizi temaslara girdi. Bu kapsamda bir süre önce OPEC+ ülkelerinin günlük üretimlerini 400 bin varile çıkarmasını istedi. Suudi Arabistan ve BAE bu karara sıcak bakmadığı için fiyatlar fazla gerilemedi.

ABD bunun üzerine Venezuela ile temaslara geçti. Böylece Rusya’ya yapılacak ambargo nedeniyle oluşacak boşluğu Venezuela petrolüyle kapatmayı planlıyor. Bu gelişmelerin duyulması ile uluslararası piyasalardaki petrol fiyatları bir anda gerileyebildi.

Ancak bu işgal olmadan önce Türkiye’de fiyatlardaki artışta, düşük faiz kararı ile artan döviz kurlarının temel sebep olduğunu belirtmeliyiz.

Petrol düştüğünde veya arttığında fiyatlar aynı oranda mı artıyor ya da düşüyor?

Petrol fiyatlarının sadece Brent petroldeki gerileme ya da uluslararası piyasada bir miktar ucuzlaması, mutlaka aynı oranda da bizdeki fiyatlara yansıyacak anlamına gelmiyor. Bu duruma en büyük engel, döviz kurları olabiliyor. Yani Genova’daki fiyatlar önemli belirleyici olurken, misal yüzde 10 düştüğü zaman içeride döviz kuru yüzde 10 artmışsa maliyet yönüyle değişen pek bir şey olmuyor. Hatta bizdeki kur artışı yüzde 15 ise bu sefer uluslararası alandakinin tersine bizde fiyat artışı yaşanıyor. Bu nedenle petrol fiyatlarındaki her ucuzlamadan biz de aynı miktarda yararlanacağız gibi bir beklentiye kapılmak hatalı oluyor.

Mazot fiyatı benzinin neden üzerine çıktı?

Bunun ana nedeni Rusya’daki rafinerilerin ağırlıklı olarak dizel üretmeleri ve satmaları idi, bunun arzında olası sıkıntı olabilirliği nedeniyle dizel fiyatları hem ham petrolden hem de benzine göre Çok fazla arttı. Bir de dizelin dünyanın hemen her yerinde özellikle uluslararası taşımacılık yapan yüksek tonajlı araçlarda kullanılması nedeniyle ciddi bir talep özelliği var.

Akaryakıt fiyatları nasıl oluşur?

Petrol Piyasası Kanunu gereğince 1 Ocak 2005 tarihi itibarı ile Serbest Fiyatlandırma Sistemi`ne geçildi. Bu sistem ile sektördeki akaryakıt dağıtım şirketleri, farklı fiyat politikalarına göre depo satış fiyatını belirlemekte serbest olduğu gibi, bayiler de dağıtım şirketleri tarafından kendilerine tavsiye edilen tavan pompa satış fiyatlarını uygulamakta veya bulundukları bölgenin rekabet koşullarına göre kendi pompa satış fiyatlarını uygulamakta serbesttirler.

Rafineri fiyat oluşumu: Gümrüksüz rafineri fiyatı + ÖTV + EPDK payı = Rafineri satış fiyatı (KDV hariç)

Gümrüksüz rafineri fiyatı: Akdeniz-İtalyan piyasasında yayınlanan CIF Akdeniz ürün fiyatlarıdır.

Türkiye`de bu piyasa izlenir, son fiyat değişiminden itibaren, günlük CIF Akdeniz ürün fiyatları ve günlük dolar kuru takip edilerek, belli bir fiyat değişim farkında gümrüksüz rafineri tavan satış fiyatı oluşur.

Özel tüketim vergisi (ÖTV): Devletin her ürün için ayrı ayrı belirlediği vergidir.

EPDK Payı: EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu) tarafından alınan gelir payıdır. Beyaz ürünler için bu pay 2,54 TL/M3 ve siyah ürünler için 2,69 TL/tondur.

Depo Satış Fiyatı: Temin fiyatı üzerine dağıtım şirketi marjı ve ürün servis ücreti eklenerek dağıtım şirketinin tüm depolar için satış fiyatları belirlenir. Bu marj, dağıtım şirketleri tarafından ürün maliyetleri, yapılan yeni istasyon yatırımları, mevcut istasyonların yenilenmesi, pazarlama ve çeşitli faaliyetler için ayrılan paydır.

Pompa Satış Fiyatı: Dağıtım şirketi tarafından, depo satış fiyatı üzerine bayinin çeşitli masrafları ve bulunduğu bölgenin nakliye ücretlerinin de eklenmesiyle, tavsiye edilen pompa satış fiyatı oluşturulur ve bayilere bildirilir. Bayi, tavsiye edilen pompa fiyatını uygulamakta veya bulunduğu bölgenin rekabet koşullarına göre pompa satış fiyatını belirlemekte serbesttir.

Kaynak :   Cahit Saraçoğlu

Aylara Göre Haber Sayıları: Haberleri görmek için sayıların üzerine tıklayın.